Το πρόγραμμα φέρνει τους μαθητές/τριες σε επαφή με την τοπική ιστορία της Κατοχής, με αφετηρία το σπάνιο φωτογραφικό αρχείο του σταθμού της Καρυάς, όπου το 1943, Έλληνες/ Ελληνίδες Εβραίοι/ες από τη Θεσσαλονίκη οδηγήθηκαν σε καταναγκαστική εργασία και, στη συνέχεια, εξοντώθηκαν στο Άουσβιτς. Μέσα από την επεξεργασία φωτογραφιών και άλλων τεκμηρίων, οι μαθητές/τριες εμβαθύνουν στα γεγονότα, αναπτύσσουν ιστορική σκέψη και ενσυναίσθηση, και προβληματίζονται πάνω στη σημασία της μνήμης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η εμπλοκή τους κορυφώνεται με δράσεις ενεργού πολίτη – όπως η δημιουργία πινακίδας μνήμης, η σύνταξη ενημερωτικού υλικού και η επικοινωνία με θεσμικούς φορείς – δίνοντάς τους τη δυνατότητα να αναλάβουν ενεργό ρόλο στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης και την υπεράσπιση της αξιοπρέπειας και της δικαιοσύνης στον σύγχρονο κόσμο. Το πρόγραμμα συνδέεται με τον Στόχο 16 των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, προωθώντας την ειρηνική συνύπαρξη, τη δημοκρατική συμμετοχή και την ενδυνάμωση της μαθητικής φωνής στον δημόσιο χώρο.
Το πρόγραμμα εντάσσεται στο:
1. Νέο Πρόγραμμα Σπουδών της Ιστορίας για το Γυμνάσιο (ΦΕΚ 217/Β/19-1-2023), προάγοντας την καλλιέργεια ιστορικής σκέψης και συνείδησης μέσω βιωματικών και συνεργατικών προσεγγίσεων. Εστιάζει στη μελέτη της τοπικής ιστορίας, ενισχύοντας την κατανόηση της συλλογικής μνήμης και της ταυτότητας.
2. Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών Ιστορίας και Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών Ιστορίας (ΦΕΚ 303 /Β΄/13-03-2003)
3.Πρόγραμμα Σπουδών «Δράσεις Ενεργού Πολίτη» του Νηπιαγωγείου, του Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου (ΥΑ υπ. αριθμ. 130372/ΓΔ4 (ΦΕΚ 6048/Β΄/1-11-2024).
Οι μαθητές/ τριες αναμένεται:
-να εντοπίζουν και να περιγράφουν βασικά ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα που σχετίζονται με την περίοδο της Κατοχής και την καταναγκαστική εργασία.
-να αναλύουν και να ερμηνεύουν πρωτογενές και δευτερογενές υλικό, όπως φωτογραφίες, χάρτες, ιστορικά τεκμήρια και προφορικές μαρτυρίες, με ιστορική ακρίβεια και κριτική σκέψη,
-να διακρίνουν και να συσχετίζουν φαινόμενα παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με σύγχρονες μορφές ρατσισμού, μίσους και αποκλεισμού.
-να συνεργάζονται αποτελεσματικά σε ομάδες, αναλαμβάνοντας ρόλους και υλοποιώντας δραστηριότητες ιστορικής διερεύνησης και δημιουργικής έκφρασης.
-να παρουσιάζουν με σαφήνεια τα αποτελέσματα της εργασίας τους, με τη χρήση κατάλληλων εργαλείων επικοινωνίας (προφορικός λόγος, ψηφιακή παρουσίαση, καλλιτεχνική δημιουργία κλπ.)
-να εκφράζουν συναισθήματα, στάσεις και προσωπικές σκέψεις, στο πλαίσιο αναστοχαστικών δραστηριοτήτων που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον.
Στη φάση της διερεύνησης, οι μαθητές/τριες έρχονται σε πρώτη επαφή με το θέμα της Κατοχής και της καταναγκαστικής εργασίας, μέσα από τη χρήση ιστορικών φωτογραφιών και ερωτήσεων προβληματισμού. Αρχικά, αξιοποιείται η προβολή μίας ή περισσότερων αυθεντικών φωτογραφιών από την Καρυά ή γενικότερα από την περίοδο της Κατοχής, συνοδευόμενες από μουσική υπόκρουση ή ηχητικά αποσπάσματα (π.χ. ήχοι τρένου, μαρτυρίες επιζώντων), ώστε να δημιουργηθεί ένα συναισθηματικά φορτισμένο περιβάλλον. Οι μαθητές/τριες παρατηρούν τις εικόνες και καλούνται να περιγράψουν τι βλέπουν, τι αισθάνονται και τι αναρωτιούνται, εφαρμόζοντας τη στρατηγική «Βλέπω – Σκέφτομαι – Αναρωτιέμαι» (See – Think – Wonder). Ακολουθεί καταιγισμός ιδεών, με τις έννοιες «Κατοχή», «Καταναγκαστική εργασία», «Ολοκαύτωμα», «τοπική ιστορία» να αποδομούνται και να αναλύονται μέσα από λέξεις-κλειδιά, αποτυπωμένες σε χάρτη εννοιών. Στη συνέχεια, οι μαθητές/τριες καλούνται να καταγράψουν, ατομικά ή σε ζεύγη, ερωτήσεις του τύπου:– Τι ξέρω;– Τι με προβληματίζει;– Τι θα ήθελα να μάθω;Οι ερωτήσεις συγκεντρώνονται και οργανώνονται από τον/την εκπαιδευτικό, ώστε να δημιουργηθεί συλλογικός πίνακας «Κ-W-L» (Know – Want to Know – Learned).Ακολουθεί σύντομη αφήγηση από τον/την εκπαιδευτικό, που εισάγει το ιστορικό πλαίσιο της Κατοχής στην περιοχή, τη χρήση καταναγκαστικής εργασίας από το ναζιστικό καθεστώς και τη σύνδεση με την Καρυά. Ενθαρρύνεται η συμβολή των παιδιών με προφορικές μαρτυρίες από την οικογενειακή ή τοπική μνήμη, τις οποίες μπορούν να φέρουν σε επόμενη φάση.Η ώρα ολοκληρώνεται με τη διαμόρφωση ενός «συμβολαίου ομάδας», που αποτυπώνει αξίες όπως σεβασμός, συνεργασία, ακρόαση και συνέπεια, καθώς και με την καταγραφή πρώτων στόχων για το τι θα ήθελαν να επιτύχουν ως ερευνητές της τοπικής ιστορίας.
Η φάση της προετοιμασίας λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στη διερεύνηση και την ενεργό δράση. Οι μαθητές/τριες μετατρέπουν τις απορίες και τα ερεθίσματα της πρώτης φάσης σε συγκεκριμένα ερευνητικά ερωτήματα και σχέδια δράσης, αναλαμβάνοντας ενεργό ρόλο ως μικροί ερευνητές και μελλοντικοί πολίτες.
Με τη στήριξη του/της εκπαιδευτικού:
-Οι μαθητές/τριες οργανώνονται σε ομάδες εργασίας, με βάση τα ενδιαφέροντα και τα ερωτήματα που αναδύθηκαν κατά τη διερεύνηση. Κάθε ομάδα επιλέγει έναν θεματικό άξονα (π.χ. η Κατοχή στην Καρυά, οι Εβραίοι/ες εργάτες/τριες, το Άουσβιτς, οι τοπικές μνήμες, μορφές μνήμης σήμερα) και τον διατυπώνει ως ερευνητικό στόχο.
-Καταγράφονται και ιεραρχούνται τα ερωτήματα των μαθητών/τριών. Μετατρέπονται σε συγκεκριμένους άξονες έρευνας, με στόχο να οδηγήσουν σε τεκμηριωμένο υλικό που θα αξιοποιηθεί στην υλοποίηση της δράσης μνήμης.
-Ορίζονται ρόλοι εντός κάθε ομάδας, όπως συντονιστής (φροντίζει για τη συνεργασία), ερευνητής πηγών (αναζητά υλικό), συντάκτης (συγκροτεί τα κείμενα), εικαστικός (αναλαμβάνει την αφίσα ή την πινακίδα), εκπρόσωπος ομάδας (θα συμμετάσχει στη συνάντηση με τον δήμαρχο ή στη δημόσια παρουσίαση).Οι μαθητές καταγράφουν σε φόρμα σχεδίου ομάδας, τον τίτλο του άξονα έρευνάς τους, τα βασικά ερωτήματα που θα διερευνήσουν, τους στόχους τους, τα είδη πηγών που θα αξιοποιήσουν (π.χ. ιστορικά τεκμήρια, φωτογραφίες, τοπικές μαρτυρίες, χάρτες, αποσπάσματα άρθρων ή μαρτυριών).
-Παράλληλα, διερευνώνται δυνατότητες επικοινωνίας με τοπικούς φορείς (π.χ. Κοινότητα, Δήμος, τοπικοί σύλλογοι), άτυπες πηγές, όπως οικογενειακές μαρτυρίες ή φωτογραφικά αρχεία.Κάθε ομάδα συντάσσει πρόχειρο πλάνο ενεργειών που θα την οδηγήσει στην τελική δράση, η οποία θα έχει μορφή δημόσιας παρέμβασης π.χ. δημιουργία πινακίδας, σύνταξη επιστολής προς τον Δήμο ή συνάντηση με τον Δήμαρχο, σύνθεση ενημερωτικού φυλλαδίου κλπ.
Καταρτίζεται κοινό χρονοδιάγραμμα προόδου όλων των ομάδων και αναρτάται στον πίνακα της τάξης ή σε ψηφιακό εργαλείο (Padlet / Trello), ώστε να είναι γνωστά σε όλους. Έτσι, η κάθε ομάδα βλέπει πώς προχωρούν οι άλλες, μαθαίνοντας από τα βήματά τους, ο εκπαιδευτικός παρακολουθεί τη ροή της εργασίας και μπορεί να παρέμβει όπου χρειάζεται, ενώ προωθείται η υπευθυνότητα, η διαφάνεια και η συνεργασία μεταξύ ομάδων.
Η φάση αυτή καλλιεργεί τη συνεργατικότητα, την ερευνητική στάση, τον δημοκρατικό διάλογο και την προετοιμασία για παρέμβαση στον κοινωνικό χώρο – στοιχεία κρίσιμα για την ανάπτυξη της ενεργού πολιτειότητας.
Η φάση της υλοποίησης επικεντρώνεται στη μετουσίωση της ιστορικής γνώσης σε πράξη ενεργού πολίτη, προσφέροντας στους μαθητές/τριες τη δυνατότητα να παρέμβουν δημιουργικά και υπεύθυνα στον δημόσιο χώρο και στον κοινωνικό τους περίγυρο.
Η υλοποίηση μπορεί να περιλαμβάνει:
1.Κατασκευή και τοποθέτηση πινακίδας μνήμης:
-Οι μαθητές/τριες, με αφετηρία τις ιστορικές πληροφορίες και τις φωτογραφίες που έχουν μελετήσει, συνθέτουν συλλογικά ένα σύντομο κείμενο μνήμης (50–80 λέξεις), το οποίο συνοδεύεται από τίτλο και σύνθημα που αποτυπώνει τη σημασία της μνήμης (π.χ. «Καρυά, 1943. Στον σταθμό αυτό οδηγήθηκαν σε καταναγκαστική εργασία Έλληνες Εβραίοι από τη Θεσσαλονίκη. Πολλοί από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ. Η μνήμη είναι αντίσταση στη λήθη. Μαθητές/τριες του Γυμνασίου …………, ημερομηνία).Το κείμενο γράφεται με καλλιγραφικά γράμματα ή τυπώνεται και τοποθετείται σε πινακίδα κατασκευασμένη από χαρτόνι, καμβά ή άλλο ανακυκλώσιμο υλικό.
-Η πινακίδα τοποθετείται συμβολικά στον αύλειο χώρο του σχολείου, στην είσοδο της κοινότητας ή σε σημείο που σχετίζεται με την ιστορική αναφορά στην Καρυά, εφόσον υπάρχει. Η πράξη συνοδεύεται από σιωπηλή στιγμή μνήμης και ανάγνωση του κειμένου από μαθητές.
– Δημιουργία και διανομή ενημερωτικού φυλλαδίου. Οι μαθητές/τριες ετοιμάζουν ένα φυλλάδιο (σε διπλωμένο χαρτί Α4) με περιεχόμενο που να περιλαμβάνει σύντομη ιστορική αναφορά για την Καρυά και την καταναγκαστική εργασία, αποσπάσματα μαρτυριών ή δημιουργικά κείμενα των μαθητών, τίτλο και σύνθημα εμπνευσμένο από τις αξίες του προγράμματος, προτροπή για σεβασμό της μνήμης και υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το φυλλάδιο διανέμεται από τους ίδιους τους μαθητές στα καταστήματα της κοινότητας, στο δημαρχείο, σε πολίτες που συναντούν στον δημόσιο χώρο.
– Συνάντηση αντιπροσωπείας μαθητών με τον Δήμαρχο ή εκπρόσωπο της τοπικής αυτοδιοίκησηςΜέσω επίσημου αιτήματος, κανονίζεται σύντομη συνάντηση με τον Δήμαρχο ή αρμόδιο τοπικό φορέα. Εκπρόσωποι των μαθητών παρουσιάζουν τα βασικά σημεία της έρευνάς τους, την πρότασή τους για διατήρηση της μνήμης στην Καρυά (π.χ. δημιουργία σημείου μνήμης ή ενημερωτικής πινακίδας), το ενημερωτικό φυλλάδιο, και επιδίδουν επιστολή με αίτημα να ενταχθεί η ιστορία της Καρυάς σε εκπαιδευτικά και πολιτιστικά προγράμματα της περιοχής.
Η συνάντηση λειτουργεί ως κορύφωση της μαθητικής δράσης, ενισχύοντας την ταυτότητα του μαθητή ως ενεργού και υπεύθυνου πολίτη που συνδέει τη γνώση με την κοινωνική συμμετοχή.
Η φάση της επικοινωνίας και διάχυσης περιλαμβάνει την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της δράσης στη σχολική κοινότητα και την τοπική κοινωνία, με στόχο την ευαισθητοποίηση σε ζητήματα ιστορικής μνήμης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι μαθητές/τριες αναλαμβάνουν να οργανώσουν έκθεση στο χώρο του σχολείου με αφίσες, φωτογραφίες και δημιουργίες που παρήγαγαν κατά τη διάρκεια του προγράμματος. Παράλληλα, σχεδιάζεται και υλοποιείται δημόσια παρουσίαση με θεατρικά δρώμενα, απαγγελίες ποιημάτων, ανάγνωση αποσπασμάτων μαρτυριών και προβολή σύντομου βίντεο ή ντοκιμαντέρ, που οι ίδιοι δημιούργησαν. Οι δράσεις μπορούν να πλαισιωθούν από μουσική υπόκρουση (π.χ. σεφαραδίτικα τραγούδια ή το «Άσμα Ασμάτων»), ενώ προβλέπεται και η ανάρτηση σχετικού υλικού στην ιστοσελίδα του σχολείου ή σε τοπικά μέσα. Μέσα από τη διαδικασία της δημοσιοποίησης, ενισχύεται η αυτοπεποίθηση των μαθητών/τριών, αναδεικνύεται ο συλλογικός τους μόχθος και προωθείται η η σύνδεση της σχολικής δραστηριότητας με την κοινωνική πραγματικότητα.
Η φάση του αναστοχασμού αποσκοπεί στην επεξεργασία των εμπειριών και συναισθημάτων που βίωσαν οι μαθητές/τριες κατά την πορεία του προγράμματος, στην εξαγωγή συμπερασμάτων και στη σύνδεση της ιστορικής γνώσης με το παρόν και το προσωπικό τους βίωμα. Η διαδικασία υλοποιείται μέσα από συλλογικές δραστηριότητες στην ολομέλεια της τάξης, όπου οι μαθητές/τριες καλούνται να εκφράσουν τι έμαθαν, τι τους συγκίνησε, τι τους προβλημάτισε και πώς άλλαξε η ματιά τους απέναντι στο παρελθόν και στη σημερινή κοινωνία.
Χρησιμοποιούνται ποικίλα εργαλεία, όπως σύντομοι γραπτοί αναστοχασμοί, κύκλος συζήτησης, δραματοποίηση με τεχνικές θεάτρου (π.χ. δίνω φωνή σε ένα πρόσωπο της φωτογραφίας), καθώς και η δημιουργία ενός συλλογικού προϊόντος (π.χ. μηνύματος, εικαστικού έργου ή ψηφιακής αφίσας) που αποτυπώνει το κεντρικό νόημα που αναδύθηκε. Η φάση αυτή ενισχύει τη συναισθηματική και ηθική εμπλοκή των μαθητών/τριών και ενθαρρύνει την προσωπική και συλλογική μεταγνώση, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην εσωτερίκευση των αξιών του προγράμματος.
